ANILARLA AFYONKARAHİSAR KİTABINDAN…
Hazırlayan: Muzaffer UYAN
Metinler:
Coğrafya: Yrd. Doç.Dr. Özer Yılmaz
Tarihçe: Uzm. Mustafa Karazeybek
Uzm. Özer Küpeli
Uzm. Yusuf İlgar
AFYON KOCATEPE ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI
Selçuklular döneminde bir uç vilayeti olan Afyonkarahisar; Osmanlı idaresinde Karahisar ve Karahisâr-ı Sâhib isimleriyle Anadolu Beylerbeyliği sancaklan arasında yer almış ve XIX. yüzyılda yeni bir idari teşkilatlanmaya gidilinceye kadar Anadolu Eyâleti nin bir sancağı olma niteliğini sürdürmüştür.
Karahisâr-ı Sâhib Sancağı II. Bayezid döneminde (1481-1512) yedi kazadan oluşmaktadır. Bu kazalardan başka ayrıca Karahisar’a bağlı Şehr-ovası, Kırhisar ve Sincanlı; Bolvadin’e bağlı Çay ve Sandıklı Kazası na bağlı Elçi nahiyeleri vardır. 1530’lara gelindiğinde daha önce kaza olan Çola ve Oynaş nahiyeye çevrilmiş; Çola Sandıklu, Oynaş ise Barçınlu Kazası na bağlanmıştır. Karahisar Kazası’na bağlı olan Sincanlu Nahiyesi de Ulu-Sincanlu ve Kiçi- Sincanlu olarak iki nahiyeye bölünmüştür. Elçi Nahiyesi ise kaldırılarak buraya bağlı olan yerleşim birimleri doğrudan Sandıklu Kazası’na bağlanmıştır. Bu teşkilatlanma XVI. yüzyıl boyunca devam
etmiştir. XVII. yüzyılda; Sincanlu müstakil kaza olmuş. Çay da yine kaza haline gelmiştir. Barçınlu Kazası ise, XVII. yüzyılın ilk yarısında Barçınlu ve Nevâhi-i Barçınlu isimlerinde iki kaza haline gelmiştir.
Ayrıca, yeni bir kaza olarak Karamık Kazası’nın teşkil edildiği görülmektedir. Çola ise, Çola-âbâd ismiyle kaza şekline dönüşmüştür. XVII. yüzyıl sonunda bu kazaların aynen devam ettiği görülmektedir.
Bununla beraber Evliya Çelebiye göre XVII. yüzyılda Karahisar-ı Sahib Sancağı’nın kazaları şöyledir: Merkez, Sandıklı, Sincanlı, Şulıud, Çola, iki Barçınlar, Karamık ve Çay.
XVIII. yüzyılın ilk yansında Karahisâr-ı Sâhib Sancağı’ndaki kazalar XVII. yüzyıldaki kazalar ile aynıdır. Nahiye taksimatı da XVI. yüzyıl sonundaki halini korumaktadır.
Karahisâr-ı Sâhib Sancağı, 1839’da Hüdâvendigâr adıyla teşkil edilen eyaletin içinde sayılarak kaymakamlık addedildi. 1839 düzenlemesinden sonra sancağa bağlı kazalar; Karahisâr-ı Sâhib. Sincanlu, Bolavadin, Çay, Nevâhi-i Barçın, Hân-Barçın (Barçınlu), Şulıud, Karamık, Sandıklu, Çöl-âbâd şeklindedir. Karahisar Kaymakamlığı, 1867’deki idari düzenlemeden sonra ise mutasarrıflık haline gelmiştir.
XIX. yüzyılın sonlarında, daha önce mevcut olan Nevâhi-i Barçınlu, Karamık ve Çola-âbâd kazaları ortadan kalkarken, Çal Kazası isminde yeni bir kaza oluşmuş, Barçınlu Kazası’nın ismi ise Aziziye şekline dönüşmüştür. Yine bu dönemlerde. Çay Kazası Bolavadin’e bağlı bir nahiye haline gelmiş, Karahisâr-ı Sâhib Kazası na bağlı Şehr-âbâd Nahiyesi nin ismi Etrâf-ı şehr olarak değişmiş ve daha önce Kütahya Sancağı na bağlı olan Şeyhlü, Karahisâr-ı Sâhib Kazası na bağlı bir nahiye haline gelmiştir. Bunlardan başka, Bolavadin Kazası na bağlı İshaklı ve Aziziye Kazası’na bağlı Bayat nahiyeleri ihdas edilirken, yine daha önce Kütahya Sancağı’na bağlı bir kaza olan Geyikler, Sandıklu Kazası na bağlı bir nahiye olmuştur. Osmanlı döneminde Karahisar-ı Sahib Sancağı’nın idari gelişimine dair bilgilerden sancağın merkezinin her zaman için Afyonkarahisar olduğu anlaşılmaktadır. Yine Bolavadin, Şuhud, Sandıklı ve Barçınlu kazaları her dönemde mevcuttur. Ancak bunlardan Barçınlu zaman zaman bölünerek iki kaza haline gelmiş, bazen de isim değiştirmiştir. Diğer taraftan Çay, Çola ve Oynaş nahiye veya kaza olarak sürekli statü değiştirmiş, bazı kazalar da zaman içinde lağvedilmiştir.
Osmanlı Devletinin son dönemindeki bu idari yapılanma büyük ölçüde Cumhuriyet dönemindeki idari yapılanmaya da temel teşkil etmiş ve Karahisar-ı Sâhib, Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluşundan sonra oluşan yeni idari taksimatta Afyonkarahisar adıyla vilayet olmuştur (1924).
Afyonkarahisar Vilayeti bu tarihte; Merkez, Emirdağ, Bolvadin, Dinar ve Sandıklı adıyla 5 kaza, 12 nahiye ve 482 köyden müteşekkildir.
Daha sonra. 1946 da Şulıut, 1953’te Sincanlı, 1958 de Çay ve Sultandağı, 1959’da İhsaniye ve Dazkırı kazaları oluşturulmuştur. 1987 yılında Başmakçı, 1990’da Hocalar, Kızılören ve İscehisar, 1991de Çobanlar ve Evciler ilçe olarak teşkilatlanmıştır.
