Oğuzlar’ın bir kolu olan Bayat Boyu, Anadolu’nun birçok yerlerine yerleşmişler ve bu yerleşim yerlerinden birisi de şimdiki Afyon ili Bayat İlçesi olmuştur. Tarihte Oğuzlar önemli kültür işleriyle uğraşmışlar, bu kültür işlerinden birisi de kilim olmuştur.
Bayat Kiliminin Özelikleri
Bayat kilimlerinde kullanılan bütün renkler %100 doğal yanı kök boyadır. Ürettiğimiz kök boyalı kilimleri yıkadığımız zaman kesinlikle renk vermez. Boyalar birbirine karışmaz, kullanıldıkça ve yıkandıkça parlaklık kazanır. Kök boyanın en önemli özelliği rahatlıkla yıkabilmesidir.
Bayat kilimlerinde %100 kirman ipi kullanılmaktadır. Kullandığımız kirman ipini ilçedeki ve ilçeye bağlı çevre köylerde bulunan yaşlı kadınlarımız ellerinde kirman denilen aletle güzel ve kaliteli şekilde eğirmektedirler. Bu nedenle Bayat kilimleri, makine ipi ile yapılan kilimlerden daha kaliteli ve daha uzun ömürlüdür.
Bayat kilimlerini diğer kilimlerden ayıran en önemli özellik; saf yünden yapılan kirman ipi ve tamamıyla doğal bitkilerden elde edilen kök boyası, ayrıca desenlerinde sık ve küçük motifler kullanılarak, motif zenginliği yaratılacak göz dolduran kilimler üretilmesi, ebada göre desenlerin uygun yerleştirilmesi, dokumanın kaliteli olmasıdır.
- %100 Yün
- %100 Kirman İpi
- %100 Kök Boya
- %100 El Dokuma
- %100 Kalite
Bayat kilimlerinde kullanılan ve ham maddesi %100 yün olan kökboyaların 120 yıl solmadan rengini muhafaza edeceği tescil edilmiş olup, Türkiye’nin patentli ilk ve tek kilimidir.
Kilim İsimlerinin Anıları
AVŞAR GÜZELİ: Türk Milletinin değişik boylarının olduğu tarihi bir gerçektir. Bayat İlcesine başka bir yerleşim yerinden Oğuz Boylarından Avşar boyundan getirilen gelinin çeyizindeki kilim, Bayatlı genç kızlar ve gelinler arasında çok sevilir ve bu kilimin dokunarak çoğaltılması istenir. Ancak bu kilime verilecek isim konusunda yapılan tartışmalar üzerine; Avşar Kızının eşi olan çoban konuşmalara kulak misafiri olur ve tartışmaya son vermek için bu kilimi bize getiren AVŞAR GÜZELİ eşim değil mi der ve bu kilimin adı o gün bu gün “AVŞAR GÜZELİ” olarak kalır.
SAÇ BAĞLI: Türk Genç kızları, ailenin ve dini inançlarının vermiş olduğu ahlaki terbiye nedeniyle, büyüklerine evlenmek istediğim açıkça söyleyemediğinden, evlenmek çağının geldiğim ve evlenmek istediğim büyüklerine ima etmek için, basma gelin olan kızlara takılan “çığa” bir tür süslü başlık takmak ve gelin olmak isteğini dışa vurmak isteyen kızların dokuduğu, kızlarımızın ortaya koydukları bir eylemin kilime dokunmasıdır. Bunun için gelin olmak isteyen kızların çeyizlerinin bittiğinin bir sembolü olmuştur. İçindeki terazi figürleri ise genç kızımızın adaletli davranabileceğini, Türk’ün adaletli davrandığının göstergesi vurgulanmıştır.
BİNDALLI: Bindallı deseninin anlamı, kilimin içindeki dörtgen figürleri yeni evlenecek genç kız ve erkeğin ailelerim simgelemekte ve diğer altıgen figürler ise yeni evlenecek çiftin daha genişleyeceğini ve hayata yeni kökler salacaklarının simgesi kabul görmektedir. Yeni evlenen Türk gençlerinin bin dal gibi köklenecekleri ve geleceği güven vereceklerinin simgesi olarak kabul görmüştür. Motiflerin alt ve üst kısımlarındaki figürler ise yeni evlenen gençlerin evlerinin bereketli ve mutlu olmasını büyüklerinin dilediklerim belirtmektedir. Bu kilimler evlenecek genç kızın annesi ve damadın annesi tarafından düğün hediyesi olarak verilmektedir.
HAYAT AĞACI: Türk Milletinin sembolü olan Çınar ağacından esinlenilmiş olup her bir dal Türk Milletinin ayrı boylara ayrıldığım ancak bir kök den geldiğim, ağaç da ki kuşların ise Türk milletinden yeni boyların geleceği ve Türk milletinin özgürlüğünü seven insanlar olduğu için gök yüzüne ve yer yüzüne hakim olma isteğinden kaynaklanarak Hayat ağacı ismi kilime verilmiştir. Türk Genç kızları kilimi dokurken Türk Milletinin özgürlüğü ve öz benliğine sahip çıkmanın gereğini ilmik ilmik kilime işlemişlerdir.
BAŞAKLI: Türk Milletinin farıma ve toprağa verdiği değeri yansıtmaktadır. Türk milletin toprağa ve doğanın önemini anlamış ve hayatinin devamı için toprağın ve topraktan elde edilecek ürünün gerekliliğinin göz önünde bulunulması gerektiği, evlenecek genç çiftlerin odasının ortasına serilerek, evliliklerinin bolluk ve bereket içinde mutlu olmaları dileği kilim ile vurgulanmaktadır. Kilimin etrafındaki zikzaklı çizgiler ise evlilik hayatında ve geleceğin hayat yolunun zikzakları içinde olmasına karşılık kopmadan ömürlerinin sonuna kadar evlilik hayatlarının sürmesi gösterilmiştir.
OTAĞ: Kilim içindeki motiflerde ki konutları simgeleyerek Türk milletinin yerleşik hayata geçişi, ortasındaki saha ise özgürlük ve huzur içinde toplu halde yaşamanın gereği olduğu, Türk toplumunda hanımın önemi vurgulanmaktadır. Yuvayı dişi kuş kurar fikri gereğince Türk Hanımlarının huzur ve mutluluğu gözlenmiş ve Türk Kızlarının ile Türk Milletinin hayata bağlandığım ve Türk’lerin Hanımlara ve Evlerine verdiği değeri vurgulamak amacıyla ismine ‘OTAĞ’ denilmiştir.
PARMAKLI: Türk Milletinin Orta Asya dan göç ettiği yıllardan esinlenerek, değişik göç yolları takip edildiğim, geçmişi unutmamak ve boyların geleceğe aktarmak amacıyla , kilimin alt ve üst kenarlarında Türk Boylarını, yan kenarlarda ise göç yollarında çekilen eziyetleri ve sıkıntıları dile getirilmiştir. Figürlerin ortasında ki dört tarafın kesişmesi olarak gözlenen figür Türk milletinin Dünya’nın dört bir yanına dağıldığını ancak yine çıkış noktasının tek bir soy olduğunu ve bu soydan yeni boyların çıktığını ve özgürlük için her şeyi göze alabileceğini Türk kızları Türk Milletinin özgürlüklerinden ödün vermeyeceklerini kilime dokumuşlar, esaret altına alınamayacağı, Türk’lerin parmaklıklar arkasına alınamayacağı tutsaklığı kabul etmeyeceklerim vurgulamaktadırlar.
ASARCIK: Bayat Boyunun Selçuklu imparatorluğu döneminde gelip yerleştiği ve yüksek yaylaların hakim tepesinde düşman saldırılarından korunmak amacıyla etrafı surlarla çevrili bir kale görünümü olan ilk yerleşim birimim Türk Genç kızları kilime kroki gibi işlemişlerdir. Kilimin üst kısmında kırmızı çizgilerle çevrili olan alan yerleşim yerinin çevre koruma duvarları olup, içindeki motifler ise yerleşim konutlarım ortasındaki üçgen çadır tipi ise kalenin komutanının otağım göstermektedir. Aşağı doğru kırmızı çizginin açıldığı yer ise tarımsal araziye ve yaylalara açılan yerleşim yerinin kapışı görünümündedir. Kalenin etrafındaki ok görünümü figürler ise Bayat Boyunun diğer üst Türk boyları ile bağlantılarım simgelemektedir. Diğer terazi şeklindeki figür ise bayat yerleşim yerinin çevre birimlerin adaletim ve güvenliğin korumasını üstlenildiği yer anlamındadır.
KÖR ÇİÇEK: Türk Gelini, esini askere göndermiş ve eşine olan sevgisini ve hasretini dile getirmek amacıyla, gündüzleri tarımsal faaliyetlere ayırıp, geceleri lamba ışığında ki kilim dokuması esnasında genç gelinin gözlerinin kör olması ve kilimin dokunmasının yanda kalması üzerine, gelinin görümceleri ve eltileri yarım kalan bu kilimi bitirirler fakat ilk dokumaya başlayan gelinin gözleri kör olduğu için kilimin sözleri ile tarif ederek kilimin tamamlanmasını silolar, bunun üzerine kilimin adına da o güzel gelinin adına ‘KÖR ÇİÇEK’ denilir.
BITIRAKLI: Türkmen Gelini, fırsat buldukça kilim dokuyacak eşine maddi destek sağlamaktadır. Ancak öyle bir an gelir dokunun kilimi kaynanası alıp kendi evine sermek ister. Gelin bu isteği kabul etmez ve vermek istemez. Kaynana almakta kararlıdır. Bunun üzerine gelin kırdan topladığı dikenli bıtırak denilen bitkileri toplar ve kaynanasının odasına serilen kilimin üzerine atar, kaynana gelip gece vakti bu kilimin üzerine yalınayak batığında ayağına bıtırak bitkisinin dikenlere battığında canı yanınca bağırmaya başlar, sabah olduğunda bakılır ki kilimin üzerine bıtıraklar atılmıştır. Bunun üzerine kaynana bu kilimi kaldırıp gelinin yüzüne atarak bıtıraklarla gelinin yüzünün yaralanmasına neden olur., O gün bu gün bu desene ‘BITIRAKLI’ denile gelmiştir.
EJDER HALI: Türk milletinin Orta Asya hayatındaki esintilerden kaynaklanan efsane destanlardan Türk Genç kahramanlarının Ejder denilen vahşi hayvanlarla yaptıkları mücadele sonucunda elde edilen zaferleri dile getirmektedir. Türk Kızının rüyasında gördüğü bir ejder saldırısından sevdiği Türk genci tarafından kurtarıldığını canlandırıp. Türk kızının bu rüyasını ve sevdasını kilime aktarmasıdır, rüyasındaki genç Türk erkeği kızı kurtardığı gibi, kızın geleceğini de tesir eder ve bir ömür boyu mutluluk yolunda birlikte ilerlerler. Motiflerin merdiven şeklinde kilimi çevrelemesi, bu rüyanın bir gerçekmiş gibi hayatı boyunca sürüp gittiği gözlenmektedir.
ÖRÜMCEKLİ: Kaynana ile gelin arasında evin temizliği yönünde ortaya çıkan sözlü münakaşa üzerine, Türkmen gelini kilim tezgahında kurulu olan kilim dokumasının örneğinin ne olması gerektiği üzerine sonuca varılamayınca; kaynana bir öfke ile başını kaldırıp anlaşamazlığın uzun sürmesinden kilim tezgahının üzerine örümcekler yuva yapınca, kaynana tamam kilim desenini buldum, işte bu örümceğin yuvasını desenolarak kilime işle der ve doğaya Türk milletinin saygısını da ekleyip örümceğin yuvası desene esin kaynağı olur ve ” ÖRÜMCEKLİ” ismi verilmiş olur.
ÇAMÇALI: 0rta Asya’da kuraklığın elması nedeni ile bütün bitki ve ağaçlar kurumuş , Türk Genç Kızları yeşilliğe hasret kalmışlar- Bu yüzden doğaya ve yeşilliğe olan özlemlerini kilime yansıtmaya çalışarak . çocuklarına ve gençlerine doğa güzelliğini ve özlemini aşılamaya çalışmışlardır. Kilimin tamamıma ağaç figürleri işlenmiş doğanın güzelliği ve verdiği huzur yansıtılmaya çalışılmıştır.Bu nedenle kilime “ÇAMÇALI” adı verilmiştir.
SELESER: Osmanlılar döneminde eşini askere gönderen bir Türkmen Gelini özlemini , hasretini ve endişesini dokuduğu kilime yansıtmıştır. Eşinin askerde Doğu Anadolu’da ki Ermeni isyanında ki savaşa katılarak şehit olduğu haberinin gelmesi üzerine, dokuduğu kilimi evinin önünden geçen dereye atar ve sel alıp gider. Kilimi bulanlar ise bu kadının olayını ve acısını bildikleri için kilime “SELESER” adını
vermişlerdir.
Kaynak: Bayat Belediyesi İnternet Sayfası
Kaynak link: http://www.bayat.bel.tr/bayat-kilimleri/ (Erişim: 29.08.2019)
