Hazırlayan & Derleyen:
İdris ÖZEK | AfyonNews Editör
Birinci Dönem Büyük Millet Meclisi ya da bilinen tanımıyla Birinci Meclis, 23 Nisan 1920’de Ankara Ulus’ta bulunan ilk meclis binasında toplanmış, 1 Nisan 1923’te yeni seçim kararı alarak 15 Nisan 1923’te son oturumunu yapmıştır. Yeni Türk devletinin kurucu meclisi olarak kabul edilir. Meclis’in açılış günü olan 23 Nisan’ı Ulusal Egemenlik Bayramı olarak kutluyoruz.
İlk Meclisin açılış aşamasında Osmanlı Devleti hala İstanbul’da hüküm sürmekteydi. Meclis, açılış gününde sultan ve halife VI. Mehmet’e bağlılık yemini etmiş ancak uygulamada İstanbul’daki iktidardan tamamen bağımsız olmuş ve 1 Kasım 1922’de aldığı kararla Osmanlı Devleti’ne son vermiştir. Yeni devletin nihai biçimi olan Cumhuriyet, 29 Ekim 1923’te İkinci Meclis tarafından ilan edilecektir. Bu iki tarih arasında TBMM, yasama, yürütme ve yargı yetkilerini tek elde toplayan bir ihtilal meclisi görünümü sergilemiştir.
Meclisin kuruluşu
4-11 Eylül 1919 tarihlerinde toplanan Sivas Kongresi’nden sonra, Mustafa Kemal yönetimindeki Heyet-i Temsiliye Anadolu’da idareyi fiilen ele almıştı. 30 Eylül’de Osmanlı hükümeti, Heyet-i Temsiliye’nin talebi doğrultusunda, Mebusan Meclisi seçimlerini yapma kararı aldı. Heyet-i Temsiliye’de Mustafa Kemal Paşa’nın dahil olduğu çoğunluk, meclisin Anadolu’da toplanmasından yana idi. Ancak 28 Kasım 1919’da yapılan toplantıda, Kâzım Karabekir’in ısrarı ve Rauf Orbay’ın desteğiyle meclisin İstanbul’da toplanması kararlaştırıldı. Seçilen mebuslar Anadolu’ya çağrılarak kendilerine Heyet-i Temsiliye’nin görüşleri tebliğ edildi.
Mebusan Meclisi 12 Ocak 1920’de İstanbul’da toplandı. Ancak 140 küsur mebusun üçte bir kadarı, çeşitli nedenlerle Meclis’e katılmadılar. Büyük çoğunluğu Millî Mücadele taraftarlarından oluşan meclis, Misak-ı Milli beyannamesini kabul etti. Mart ayında ana hatları belli olan Sevr Antlaşması’na karşı keskin bir muhalefet tavrını benimsedi. 16 Mart 1920’de bir İngiliz askeri birliği Meclis’i basarak, Rauf başta olmak üzere bazı mebusları tutukladı. Bunun üzerine 18 Mart’ta toplanan mebuslar, yasama dokunulmazlığının ortadan kalktığı gerekçesiyle meclisi süresiz tatil etme ve Ankara’da toplanma kararı verdi.
İstanbul meclisinin tüm üyeleri otomatik olarak Ankara’daki meclise katılma hakkına sahipti. Bunlardan Ankara’ya gelmek istemeyen birkaçı istifa etmiş sayıldı. Sonuçta (gecikenlerle birlikte) Mebusan Meclisi üyelerinden 92’si yeni meclise katıldı.
19 Mart 1920’de Mustafa Kemal Paşa vilayetlere, müstakil livalara ve kolordu kumandanlarına gönderdiği bir tebliğ ile her livadan Meclis’e beş temsilci seçilmesini istedi. Seçim liva merkezi ve kazalardaki ikinci seçmenler, vilayet idare meclisleri, belediye meclisleri ve Müdafaa-yı Hukuk Cemiyeti yönetim kurulu üyelerinden oluşan bir heyet tarafından yapılacaktı. Vakit darlığından ötürü birinci seçmenlere müracaat edilmedi. Uygulamada, tüm livalarda Müdafaa-yı Hukuk cemiyetlerinin önerdiği veya kabul ettiği adaylar seçildi. İstanbul Meclisi üyeleriyle birlikte 66 seçim bölgesinden toplam 337 temsilci Meclis’e katıldı. Bu sayıya, 1922’de Malta Sürgünü dönüşü Meclis’e katılan 14 kişi dahildir.
23 Nisan 1920 Cuma günü Hacı Bayram Camii’nde kılınan Cuma namazının ardından dualar ile ilk meclis açıldı.
Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ve Meclis-i Mebusan üyelerinden oluşan 324 milletvekili ile kurulan meclis, zorluklar nedeniyle 115 milletvekili ile açıldı. Aynı gün gerçekleşen toplantıda meclis adının “Türkiye Büyük Millet Meclisi” olmasına karar verildi. 23 Nisan 1920 tarihinde, parlamento geleneklerine göre, en yaşlı üye olan Sinop Milletvekili Şerif Bey (d. 1845), Başkanlık kürsüsüne çıktı ve konuşma yaparak Meclis’in ilk toplantısını açtı.
TBMM, 24 Nisan 1920 günü yaptığı ikinci toplantısında Mustafa Kemal Atatürk’ü meclis başkanlığına seçti. Atatürk, kendi öncülüğünde kurulan TBMM’nin başkanlığını Cumhurbaşkanı seçildiği gün olan 29 Ekim 1923 tarihine kadar sürdürdü.
Meclisin adı ilk önce Millet Meclisi iken, İstanbul Meclisi üyelerine ek olarak seçilen temsilciler nedeniyle (“genişletilmiş meclis” anlamında) Büyük Millet Meclisi adı benimsendi. 1921’de Türkiye sözcüğü eklenerek Türkiye Büyük Millet Meclisi adı resmileştirildi.
TBMM 1. dönem milletvekilleri
Günümüzde ilçe olan Biga, Ergani, Gelibolu, Genç ve Şebinkarahisar’ın (Şarkikarahisar) o dönemde seçim bölgesi merkezi oldukları unutulmamalıdır. Günümüzdeki Ağrı ilinin o dönemdeki merkezi ise Bayazıt’tı. Samsun ili Canik adı ile anılmakta ve Ordu ilini de kapsamaktaydı. Kırşehir günümüzdeki Nevşehir ilini kapsamaktaydı. İçel, yalnızca Silifke ve civarını kapsamaktaydı, Mersin ayrı bir bölgeydi.
1.dönem milletvekillerinin 288’i yüksek öğrenim görmüş, 94’ü orta öğrenim mezunu kişilerden oluşmaktaydı. Meslek dağılımı şu şekildeydi: 162 serbest meslek, 133 devlet memuru, 54 asker, 32 din adamı, 30 aşiret reisi, 7 teknik eleman, 16 sağlık görevlisi, 2 Reji görevlisi. Toplam 378 milletvekilinin 162’si bir veya birden fazla yabancı dil biliyordu. Meclis üyeleri zamanla, kişisel ve fikri konumlarına göre, kabaca 3 temel gruba ayrılmıştır. Kalpaklılar, yeni bir devlet ve hükümet kurma düşüncesi içinde olanlar; Sarıklılar, Şeriat hükümlerinin idareye hakim olması düşüncesi içinde olanlar; Fesliler, Osmanlı hukukunun korunması düşüncesi içinde olanlar bu gruplaşmalara verilen tanımlardır.
TBMM 1. Yasama Dönemi (23.04.1920-11.08.1923)
Karahisar-i Sahip (Afyonkarahisar) Milletvekilleri
Editörün Notu:
1. Meclis Milletvekillerimizi, ilerleyen yazılarımızda “BİYOGRAFİ” kategorisinde detaylı olarak inceleyip paylaşalım…
Kaynakça
1-TBMM Albümü 1920-2010 1.Cilt 1920-1950
2-Em.Tuğg.Yrd.Doç.Dr. Halil Şimsek, araştırma ve yazılar
3-Milli Mücadelede Türk Basini ve Sivas İrade-i Milliye Gazetesi – Mevhibe Gül Keskin
4-Türkiye Büyük Millet Meclisi İnternet Sitesi
